Hangi Dört Element?

Yazar:

Ünlü bir bilimkurgu filminde, evreni yaratan 4 elementin hava, su, toprak ve ateş olduğu söylenir. Bu filme gönderme yapan yerli bir filmde ise hava, su, toprak ve tahtadan(!) bahsedilmiştir. Pekiyi, motordaki temel elementler nedir diye sorduğumda ilk aklıma gelen hep hava olmuştur. Neden hava?

Yetkisiz Servis

Motoron Dergisi Yazarı

Yazı: İmdat Yeter

Motor kullanmak havalıdır.

Doğru, motora binmek başka şeylerin yanı sıra havalı, fiyakalıdır. Ama benim bahsetmek istediğim “hava” bu değil. Bundan yıllar evvel bir tanıdıkla sohbet ederken sormuştu: “Motor ne üzerinde gider?” Hemmen cevabı yapıştırdım: “Lastiklerin üzerinde.” Sorusuna devam etti: “Doğru, ama tek başına lastiklerin üzerinde değil. Ben başka bir cevap istiyorum.” Yolda, asfaltta, toprakta, gerekirse jantlarının üzerinde… Bir kaç şey sıraladım ama cevaplarım O’nun istediği değildi. “Hava üzerinde gider!” dedi. Nasıl yani? Motor uçar mı ki hava üzerinde gitsin? “Lastiklerinde yeterli ve doğru basınçta hava yoksa motorun doğru dürüst gitmez. Tabii ki motor havada süzülmez ama bir anlamda lastik içindeki hava üzerinde seyahat edersin.” dedi.

Bu söyledikleri çok saçma geldi. Yaşlı adam canım, laf olsun diye konuştu diye düşündüm. Ancak aradan geçen yıllarda yaşadığım tecrübeler, o tanıdığın aslında ne söylemek istediğini açıkladı. Keşke bunları böyle kötü tecrübelerle yaşamak zorunda kalmayıp zamanında o kişiyi daha çok anlamaya çalışsaydım dediğim zamanlarda çok geç kalmıştım.

Nerede hareket, orada bereket!

Motorların kullanıcı el kitaplarında, kimi zaman da motor üzerinde yapıştırılmış uyarı çıkartmalarında lastik hava basınçlarının ne kadar olması gerektiği belirtilmiştir. Bir de şu uyarı her zaman yapılır: Yola çıkmadan evvel lastik basınçlarınızın doğru seviyede olduğunu kontrol edin!

Motor üreticilerinin hiç mi işi yok? Adamlar oturup motorun lastiklerine ne kadar hava doldurulacağını hesaplamışlar. Hava biraz az olsa n’olur, azıcık fazla olsa n’olur? Maksat, jant yere yapışmasın yeter… diyenlerden misiniz yoksa? O vakit geçelim tecrübeleri anlatmaya.

Ölç, biç, tart… nereye kadar?

İkinci el motorumu aldıktan sonra genel bir bakım yaptırmıştım. Sonra farkettim ki lastikler bayağı eski. Bir servise gidip yeni lastik taktırdım. Servisten çıkarken uyardılar: “Aman, ilk 150-200 km. boyunca dikkatli sür. Lastik üzerinde bir kaplama bulunmaktadır. Bu kaplama yolda tutunmanı engeller. Ama bir müddet gittikten sonra bu kaplama soyulur ve lastiğin normal şekilde yol tutar.”

Bunu öğrendiğim iyi oldu. İlk 200 km.’yi fazla sürat yapmadan, virajlara daha dik girerek kullandım. Sonrasında normal kullanıma geçip uzun-kısa seyahatlere çıktım. Aradan 6 ay geçmişti ki bir gün motorumu yıkarken lastik yanaklarında derin yarıklar oluştuğunu gördüm. Haydaaa…. Yepyeni lastikler niçin yarılmaya başladı ki şimdi?

– Alo. İyi günler beyefendi. Ben sizin markanız olan motor lastiklerinden satın almıştım. Daha 6 ay olmadan lastiklerim çatlamaya başladı. Bu lastiklerin garantisi var mı?

– Geçmiş olsun beyefendi. Lastiklerimizin garantisi var tabii ki. Bizim yerimiz … adresinde. Motorunuzu getirin bir bakalım.

Birkaç gün sonra, lastiklerimi inceleyen yetkili ile aramızdaki konuşma: – Hoş geldiniz. Sizinle telefonda görüşmüştük. Müsaade ederseniz lastiklerinizi incelemek istiyorum.

– Tabii buyurun. Bu lastikleri 6 ay önce …. mağazasından satın aldım. Sonra bir baktım ki her yeri çatlamış.

– Hımmm… Gördüm ben de çatlakları. Lastik hava basıncınızı kaç yapıyorsunuz?

– Eeeee… Bilmem!

– Peki lastik havalarınızı en son ne zaman kontrol ettiniz?

– Eeee… Hımmmm… Şeyyy… Lastikleri alırken hava basmışlardı. Ben de her bindiğimde baktım, lastik havaları yerinde görünüyordu. Öyle olunca da…

– Anlaşıldı beyefendi. Lastik havalarınızı ölçelim. Bakın, normalde 1.8 bar olması gereken lastik basıncınız 1 bar’a düşmüş. Yani lastiğinizi eksik hava basıncıyla kullanmışsınız ve bu durum lastiklerinizin aşınmasına sebep olmuş. Burada kullanıcı hatası var, maalesef lastikleriniz garanti dışında kalıyor!

– Hık.. mık..

Lastikleri gözle muayene etmek doğru değilmiş. Hele ki gözlerinizde benim gibi astimat bozukluğu varsa, hiç değilmiş.

Ölçeği olmayana kız vermezler(miş)!

Öncelikle tavsiyem, kalibrasyonu düzgün yapılmış ve gerçek basınç miktarını gösteren bir ölçek satın almanızdır. Bunları, motosiklet mağazalarından veya oto lastikçilerinden temin edebilirsiniz. Eğer piyasada ucuz fiyatla satılan ve ayarının doğru olduğundan şüphelendiğiniz bir ölçeğiniz varsa, bir adet sabit mürekkepli kalemle bu ölçeği de kullanabilirsiniz.

Hava basınç saatinin doğru olduğuna emin olduğunuz bir lastik tamir/satış atölyesine gidip motor lastik havalarınızı doğru basınca getirtin. Sonra elinizdeki ölçek ile önce bir lastiğinizi en az 2 (iki) kere ölçün. Elinizdeki ölçek, her seferinde atölyenin ölçtüğü değerleri veriyorsa bu denemeyi diğer lastiğinizle de yapın. Bazı basit ve ucuz ölçekler, bir lastikte (belirli hava basıncında) doğru, diğer lastikte (farklı hava basıncında) yanlış sonuç verebilir. Eğer elinizdeki ölçekte hata varsa ve bu hata her seferinde aynı ise yine de kullanabilirsiniz. Ama aynı lastikte her ölçümde farklı sonuç veren bir ölçeğiniz varsa ondan uzak durun.

Diyelim ki, 1.8 bar olması gereken lastik havamızı yetkili bir yerde doğru olarak şişirttiğimizde bizim ölçeğimiz her seferinde 2.0 gösteriyor. Sabit kalemle ilk işareti koyduk. Diğer lastik havamız 2.1 bar olmalı ve atölyede lastiğimizi bu değerle şişirttik. Elimizdeki ölçek ise lastik basıncımızı yine her seferinde 2.4 bar gösteriyor. İkinci işareti de buraya koyduk. Artık biliyoruz ki, ölçeğimizdeki değerler kendi motorunuzun normal lastik basınçlarını, bizim sabit kalemle işaretlediğimiz yerlerde doğru olarak gösteriyor.

Ya motorumuz yüklü seyahat edeceksek? Lastik havalarımızı artırmak gerekecek. Ölçeğe 2 çizgi daha mı çekmek lazım? Motor kullanımınız sürekli değişiyorsa (kimi zaman tek kişi, kimi iki kişi, arada iki kişi ve ilave yüklü geziyorum) paraya kıyıp düzgün bir ölçek almanın zamanı geldi de geçiyor bile.

Tamam, pes, hava basınç ölçeği alıcam! Ama o lastiklerin üzerindeki yazılar ne demek peki?

Yıllarca merak etmişimdir, 10 santimetrelik lastik yanak yüzeyine neden onca rakam ve harf yazarlar diye. Üreticiler bize bişey anlatmak istiyolar ama konuştukları dili bilmiyorum; nedir bunlar? Lastik üretmek ve kullanmak o kadar ciddi bir iş ki, üreticiler lastiğin şeceresini çıkartıp bunu da lastik üzerinde yazıyorlar. İşte anlamları:

Bulmaca zamanı : Soldan sağa 1, Lastik kodları. Onyedibinsekizyüzelliüç harf!

Burada sıralayacağım kodlar, genel işaretlemelerdir. Hepsi birden motorumuzun lastiklerinde yer almayabilir. Öncelikle, kodların tamamını merak edenler için yazıyorum:

– Lastiğin kullanım amacını gösterir işaret. Bu işaret opsiyoneldir. (Örneğin: ‘P’ yolcu aracı” (Passenger vehicle) için kullanılır.

– Milimetre cinsinden lastiğin genişliği

– Kesme ( / ) işareti

– Yanak yüzeyi yüksekliğinin, lastik genişliğine oranı. Bu işaret bulunmuyorsa, oranın %82 olduğu kabul edilir.

– Lastik yapısı. (‘D’ – diagonal veya ‘R’ – radial)

– İnç ölçüsüyle (1 inç =2.54 cm.) lastiğin takılabileceği jantın çapı

– Yükleme kapasitesi. (*)

– Hız kategorisi (Bir veya iki harften oluşur) (**)

– İlave işaretler (***)

(*) Yükleme kapasitesi, lastik üzerine en fazla kaç kilogram yük binmesi gerektiğini gösterir. Bir kaç örnek olarak: 73:365, 81:462, 86: 530, 92:630, 95:690, kilogram olmak üzere, lastik başına maksimum yüklenebilecek ağırlık miktarını gösterir.

(**)Hız kategorisi harfleri ve anlamları:

N: 150, Q: 160, R: 170, S: 180, T: 190, U: 200, H: 210, V: 240, W: 270, Y: 300 kilmoetre/saat maksimum hız yapılabileceğini gösterir., ZR: 240 km/s üzeri hız yapılabileceğini gösterir ancak çoğunlukla yanında, maksimum sürati gösteren ikinci bir harf daha bulunur.

(***) İlave işaretlerin anlamları:

– M&S: Kış lastiklerinde, yukarıda sayılan işaretlerin yanında, “çamur ve kar” kullanımı anlamına gelen bu işaret bulunabilir. Eğer çivili lastiğiniz varsa bu işaretin sonunda ilave olarak “E” harfi yer alır.

– E4 – Lastiğinizin Avrupa Birliği tarafından onaylandığını gösterir (Sonrasında gelen numaralar, onay numarasıdır).

– 030908 – Lastik onay numarası

– DOT-Numarası: Üretim tarihi; (DOT = ABD’de kurulmuş Taşımacılık Departmanı isimli kuruluşun kısaltmasıdır) Örneğin: DOT 3204 = 32’nci hafta, 2004 yılı anlamındadır. 2000 yılından evvelki üretimlerde 3 basamaklı bir sayı ve üçgen işareti kullanılır. Örneğin: 122◄ = 12’nci hafta, 1992 yılı demektir. 1990 öncesi için ise üçgen işareti bulunmaz: 065 = 6’ncı hafta 1985 yılı üretimidir. – TL – İç lastiksiz. (Tubeless veya halk arasındaki deyimiyle dubleks(!) lastik)

– TT – İç lastikli (Tubetype), dış lastiğin içinde ikinci bir lastik (yine halk arasındaki deyişle “şambrel”) bulunduğunu ifade eder. – Made in – ___ : Lastiğin üretildiği ülke

– C (Ticari) – Hafif kamyon ve kamyonet lastiği.

– B – Çapraz Kuşaklı motorsiklet lastiği. Lastik dişlerinin altına ilave edilmiş, diyagonal yapılı kuşak olduğunu gösterir.

– SFI – Asimetrik lastiklerde (ki otomobillerde kullanılır), lastiğin hangi yanağının aracın iç tarafına doğru takılacağını belirten işarettir.

– SFO – Yine asimetrik lastiklerde, aracın dış yüzüne doğru takılacak lastik yanağını işaret eder.

– TWI – Aşınma miktarı göstergesidir. Lastiğin profilinde bulunur ve bu işaretin kaybolması halinde lastiğin aşındığını ve yenilenmesi gerektiğini belirtir.

– XL (ekstra yük): Ağır yük lastiği.

– rf – Güçlendirilmiş lastik

Tüm bunlara ilave olarak, yönlü lastiklerde, lastiğin dönüş yönünün ne olması gerektiğini gösteren ok işareti, kimi lastik üreticilerinin lastiği belli bir araç için özel olarak ürettiğini gösteren işlaretler de bulunur. Zaten kafamız yeterince karıştı, şunun daha basit bir örneği yok mu acep? Var tabii ki.

Yukarıda saydığımız işaretlerin hepsi bir lastikte aynı anda bulunmak zorunda değildir. Buna göre, motorumuzun üzerindeki lastikte ortalama olarak şu işaretleri görebiliriz:

Örneğin: “180/55 R 17 M/C (73W) TL” işaretlerinde, 180: lastik nominal genişliği (mm. cinsinden), 55: % olarak lastik yanağının genişliğe oranı, R: lastiğin yapısı (radyal lastik), 17: inç (inch) olarak kullanılacak jant ölçüsü, M/C: lastiğin sadece motosiklette kullanılabileceğinin işareti, 73: yük kapasitesi (365 kg.), W: hız kategorisi (270 km/s), TL: İç lastiksiz kullanılacağı anlamına gelir.

Tekrar etmekte fayda var. Üreticiler üşenmemiş, ürettikleri lastikleri bir sürü testlere tabi tutmuşlar, üzerine karınca duaları gibi yazılar yazmışlar, çalışıp didinmişler, bunları bize anlatmak için. Ya ben naaptım? Motora binip marş bastım, düştüm yollara. O bir çift yeni lastiği çöpe atmanın acısı halen yüreğimi sızlatır. Peki şimdi ne mi yapıyorum? Malum, mevsim itibariyle motora fazla binemesem de en geç ayda bir atölyeye gidip lastik havalarını kontrol ediyor; motorları lastiğin yere bastığı yüzeyler değişecek şekilde yer değiştiriyorum. Niye mi? Lastik havalarınız, durduğu yerde de çok kolay eksilebilir de ondan.